ต่อมใต้สมอง สำคัญแค่ไหน ผิดปกติไปร่างกายจะเป็นอย่างไร?

[ไม้เอก การันต์]

ต่อมใต้สมอง แหล่งผลิตฮอร์โมนที่ร่างกายขาดไม่ได้

ต่อมใต้สมอง อวัยวะสำคัญของระบบต่อมไร้ท่อ มีหน้าที่สร้างฮอร์โมน และควบคุมการหลั่งฮอร์โมนของต่อมไร้ท่ออื่น ๆ ตามความจำเป็นของร่างกาย

ฮอร์โมนมีความสำคัญต่อการทำงานของระบบต่าง ๆ ในร่างกาย ไม่ว่าจะเป็นการควบคุมความดันโลหิต, การเต้นของหัวใจ, การเจริญเติบโต, การเผาผลาญ, สมดุลเกลือแร่, การสืบพันธุ์ และอื่น ๆ อีกมากมาย ซึ่งฮอร์โมนหลาย ๆ ชนิดผลิตขึ้นที่ ‘ต่อมใต้สมอง’ หนึ่งในอวัยวะสำคัญของระบบต่อมไร้ท่อ เมื่อใดที่ต่อมไร้ท่อมีความผิดปกติเกิดขึ้นอย่างการเกิดเนื้องอก อาจนำมาสู่ความผิดปกติต่อระบบต่าง ๆ ในร่างกายได้

ในบทความนี้จะพาไปทำความรู้จักกับโครงสร้างและความสำคัญของต่อมใต้สมอง รวมถึงโรคที่อาจพบได้อย่าง ‘เนื้องอกต่อมใต้สมอง’ อันตรายอย่างไร สามารถรักษาอย่างไรได้บ้าง ถ้าพร้อมแล้ว ตามไปอ่านกันได้เลย
ต่อมใต้สมองคืออะไร?

ต่อมใต้สมอง (Pituitary Gland) คือต่อมไร้ท่อขนาดเล็ก มีรูปร่างคล้ายเมล็ดถั่ว ตั้งอยู่บริเวณฐานสมอง ใต้ไฮโปทาลามัส ต่อมใต้สมองมีหน้าที่เปรียบเสมือนหอควบคุมสั่งการให้ต่อมไร้ท่ออื่น ๆ เช่น ต่อมไทรอยด์, ต่อมหมวกไต, รังไข่, หรืออัณฑะ ผลิตฮอร์โมนตามความจำเป็นของร่างกาย

ต่อมใต้สมองแบ่งออกเป็น 2 ส่วนหลัก ได้แก่ ต่อมใต้สมองส่วนหน้า และ ต่อมใต้สมองส่วนหลัง ซึ่งแต่ละส่วนมีหน้าที่แตกต่างกัน ดังนี้

ต่อมใต้สมองส่วนหน้า (Anterior Pituitary)

ต่อมใต้สมองส่วนหน้า ทำหน้าที่ผลิตและหลั่งฮอร์โมนหลายชนิดที่มีผลต่อการทำงานของต่อมอื่น ๆ ทั่วร่างกาย ยกตัวอย่างเช่น

• Growth Hormone (GH) : ควบคุมการเจริญเติบโตของร่างกาย
• Thyroid Stimulating Hormone (TSH) : กระตุ้นต่อมไทรอยด์ให้หลั่งฮอร์โมนที่เกี่ยวกับการเผาผลาญ
• Adrenocorticotropic Hormone (ACTH) : กระตุ้นต่อมหมวกไตให้หลั่งฮอร์โมนที่ช่วยรับมือกับความเครียด
• Follicle-Stimulating Hormone (FSH) และ Luteinizing Hormone (LH) : ควบคุมการทำงานของระบบสืบพันธุ์
• Prolactin (PRL) : กระตุ้นการผลิตน้ำนมในสตรีหลังคลอด

ต่อมใต้สมองส่วนหลัง (Posterior Pituitary)

ต่อมใต้สมองส่วนหลังไม่ได้ผลิตฮอร์โมนเอง แต่ทำหน้าที่เก็บและหลั่งฮอร์โมนที่สร้างจากสมองส่วนไฮโปทาลามัส 2 ชนิด ได้แก่

• Antidiuretic Hormone (ADH) หรือ Vasopressin : ควบคุมการดูดกลับน้ำที่ไต ช่วยรักษาสมดุลน้ำในร่างกาย
• Oxytocin : กระตุ้นการบีบตัวของมดลูกระหว่างคลอด และกระตุ้นการหลั่งน้ำนม

ด้วยเหตุนี้ ต่อมใต้สมองจึงมีบทบาทสำคัญอย่างยิ่งในระบบต่อมไร้ท่อ ที่หากเกิดความผิดปกติขึ้นอาจส่งผลกระทบต่อระดับฮอร์โมนในร่างกายโดยรวม และส่งผลให้ร่างกายทำงานผิดปกติ ทั้งการเจริญเติบโต น้ำหนักตัว ความดันโลหิต การสืบพันธุ์ ภาวะทางอารมณ์ ฯลฯ
เนื้องอกต่อมใต้สมอง ความผิดปกติที่ควรรีบแก้ไข

เพราะต่อมใต้สมอง มีบทบาทสำคัญในการควบคุมการหลั่งฮอร์โมนทั่วร่างกาย เมื่อเกิดความผิดปกติขึ้น เช่น ภาวะเนื้องอกต่อมใต้สมอง ย่อมส่งผลกระทบอย่างกว้างขวาง ไม่ใช่แค่ในจุดที่เกิดเนื้องอกเท่านั้น แต่อาจลุกลามไปถึงระบบต่าง ๆ ที่อยู่ภายใต้การควบคุมของฮอร์โมน เช่น ระบบเผาผลาญ การเจริญเติบโต ความดันโลหิต และอื่น ๆ หลายระบบ

เนื้องอกต่อมใต้สมอง (Pituitary Tumor) คือ ก้อนเนื้อที่เกิดขึ้นบริเวณต่อมใต้สมองชนิดไม่ใช่มะเร็ง ถึงแม้ว่าจะไม่ได้เป็นเนื้อร้าย แต่เนื้องอกที่โตขึ้นสามารถทำให้เกิดการกดทับเนื้อเยื่อสมองหรือเส้นประสาทให้เคียง และอาจส่งผลกระทบต่อการหลั่งฮอร์โมนได้อีกด้วย

เนื้องอกต่อมใต้สมองสามารถแบ่งได้เป็น 2 ประเภทหลัก ได้แก่

• เนื้องอกต่อมใต้สมองชนิดสร้างฮอร์โมน (Functional Tumor) : ทำให้ร่างกายมีระดับฮอร์โมนผิดปกติ ส่งผลให้เกิดอาการ เช่น หน้าบวม ตัวบวม ประจำเดือนผิดปกติ หรือมีน้ำนมแม้ไม่ได้ตั้งครรภ์
• เนื้องอกต่อมใต้สมองชนิดไม่สร้างฮอร์โมน (Non-functional Tumor) : มักก่ออาการจากการกดเบียดอวัยวะข้างเคียง เช่น ปวดศีรษะ หรือการมองเห็นผิดปกติ

สัญญาณเตือน อาการเนื้องอกต่อมใต้สมอง ที่ไม่ควรมองข้าม

เนื้องอกต่อมใต้สมองสามารถแสดงอาการได้หลากหลาย ขึ้นอยู่กับประเภทของเนื้องอก ขนาดของเนื้องอก ตำแหน่งที่เกิดเนื้องอก ซึ่งอาการที่พบได้บ่อยมีดังนี้

• ปวดศีรษะเรื้อรัง หรือการมองเห็นผิดปกติ เช่น เห็นภาพซ้อน การมองเห็นแคบลง อันเนื่องมาจากเนื้องอกในสมองกดทับเส้นประสาท ซึ่งอาการที่เกิดขึ้นจะรุนแรงมากขึ้นเมื่อเนื้องอกมีขนาดใหญ่ขึ้น
• น้ำหนักตัวเพิ่มขึ้น ตัวบวม จากภาวะพร่องฮอร์โมนไทรอยด์
• การเจริญเติบโตมากกว่าปกติ เช่น ตัวสูงใหญ่มาก มือเท้าใหญ่ ฯลฯ อันเนื่องมาจาก Growth hormone หลั่งผิดปกติ
• มีบุตรยาก มีน้ำนมไหลออกจากเต้านม แม้ไม่ได้ตั้งครรภ์หรือให้นมบุตร
• ประจำเดือนมาไม่ปกติ
• ความต้องการทางเพศต่ำ
• กล้ามเนื้ออ่อนแรง แขนขาไม่มีแรง
• หัวใจเต้นเร็ว เหงื่อออก อารมณ์แปรปรวน

ตรวจพบเนื้องอกต่อมใต้สมอง รักษาได้หรือไม่?

เนื้องอกต่อมใต้สมองสามารถรักษาได้ ซึ่งแนววทางการรักษานั้นจะขึ้นอยู่กับปัจจัยต่าง ๆ เช่น ชนิดของเนื้องอก ขนาดของก้อนเนื้อ ระดับการหลั่งฮอร์โมน และผลกระทบที่เกิดขึ้นกับร่างกาย แต่โดยทั่วไปจะมีแนวทางการรักษาอยู่ 2 วิธีหลัก ได้แก่

• การใช้ยา : กรณีที่เกิดเนื้องอกต่อมใต้สมองชนิดสร้างฮอร์โมน สามารถใช้ยาควบคุมการหลั่งฮอร์โมนเพื่อลดระดับฮอร์โมนในเลือดได้
• การผ่าตัด : กรณีที่เกิดเนื้องอกต่อมใต้สมองชนิดสร้างฮอร์โมนที่ไม่สามารถควบคุมได้ด้วยการใช้ยา หรือเป็นเนื้องอกต่อมใต้สมองชนิดไม่สร้างฮอร์โมนที่มีขนาดใหญ่จนกดเบียดอวัยวะหรือเส้นประสาทข้างเคียง สามารถรักษาด้วยการผ่าตัด ซึ่งปัจจุบันนิยมใช้การผ่าตัดแบบส่องกล้องผ่านโพรงจมูก ที่สามารถทำได้รวดเร็ว ให้ผลลัพธ์ที่ดี ใช้เวลาพักฟื้นน้อย

รู้ทันความผิดปกติใน ‘ต่อมใต้สมอง’ เพื่อการรักษาที่รวดเร็ว

ต่อมใต้สมองเป็นอวัยวะขนาดเล็กที่มีความสำคัญมากต่อระบบต่อมไร้ท่อ เนื่องจากเป็นศูนย์กลางการควบคุมการหลั่งฮอร์โมนต่าง ๆ ในร่างกาย หากต่อมใต้สมองเกิดความผิดปกติขึ้น เช่น เนื้องอกต่อมใต้สมอง อาจทำให้ระดับฮอร์โมนในร่างกายผิดปกติ หรือเกิดการกดทับอวัยวะกับเส้นประสาทใกล้เคียง ซึ่งส่งผลกระทบต่อร่างกายอย่างมาก

การรู้ทันอาการที่เป็นสัญญาณความผิดปกติเกี่ยวกับต่อมใต้สมองจะช่วยให้ได้เข้ารับการวินิจฉัยและรักษาอย่างรวดเร็ว ลดความเสี่ยงของภาวะแทรกซ้อนที่อาจเกิดขึ้นในระยะยาว และเพิ่มโอกาสในการฟื้นฟูสุขภาพให้กลับมาใกล้เคียงปกติได้มากที่สุด